GLOSSARIUM
HELVETIAE
HISTORICUM
NUMS LOCALS: 
 
INTRODUCZIUN

Cuntegn

Quest Glossarium Helvetiae historicum è deditgà als nums locals plurilings da la Svizra, vul dir als nums da territoris (chantuns, cuntradas, vals, massivs da muntogna), colonias (citads, vischnancas, aclauns), muntognas, pass, lais, flums e per part era quartiers da citads, chastels, claustras ed objects sumegliants che vegnivan u vegnan anc adina duvrads usitadamain en furma divergenta en las differentas linguas. I mancan damai tut ils nums locals monolings, ils nums da cultira plurilings - quels èn da chattar en ils cudeschs toponomastics chantunals - sco era ils nums dubels da giassas, vias e plazzas, surtut en las citads da Friburg e Bienna. Sch'il num d'ina regiun (district, chastellania euv.) correspunda a quel da ses lieu principal, vegn resguardà mo quest ultim.

Il glossari electronic sa basa sin il Glossarium publitgà il 1991 tal e qual da Norbert Furrer en furma da cudesch per il «Historisches Lexikon der Schweiz». Amplificaziuns u correcturas n'èn betg planisadas per il mument. Sbagls ed impuls pon vegnir communitgads per in'actualisaziun posteriura ad .

La glista cuntegna ils nums da var 1400 lieus en lingua tudestga, franzosa, taliana u rumantscha. Ella na cumpiglia nagins toponims latins. Radund duatschient dals lieus registrads sa chattan en l'exteriur vischin da la Svizra; circa 20 da quels èn objects istorics betg pli existents, sco ils Otg Vegls Lieus confederals, la Lia da la Chadé u ils Quatter Chantuns.

Nums dubels han uffizialmain mo paucs lieus en Svizra. Mo quindesch vischnancas per exempel sa scrivan mintgamai en duas linguas differentas: Bergün/Bravuogn, Biel/Bienne, Bosco/Gurin, Breil/Brigels, Celerina/Schlarigna, Disentis/Mustér, Domat/Ems, Feldis/Veulden, Lantsch/Lenz, Lenzerheide/Lai, Magglingen/Macolin, Sils/Segls Baselgia - Segl Maria, Tumegl/Tomils, Vaz/Obervaz e Waltensburg/Vuorz. En il cas dals auters nums bilings u plurilings existan, sper il num local uffizial ("endonim"), in u plirs exonims, q.v.d. nums locals alloglots. Radund in terz dals exonims inditgads vegnan duvrads usitadamain anc oz, ils auters n'èn betg u strusch pli en diever (exonims istorics).

Proceder

Il material è vegnì rimnà sin basa da glistas gia existentas da nums locals plurilings (indicaziuns bibliograficas davart Blocher/Garraux, Boschung, Doppelnamen, Liste, Pflugfelder u Steiger sut Quellen). Infurmaziuns da registers da lieus, cudeschs da nums e chartas geograficas, da lexicons geografics ed istorics, da vocabularis pli vegls, cartas, rapports da viadis ed insaquants texts uffizials sco era da lavurs istoricas u da publicaziuns davart l'istorgia da la lingua cumpletteschan questas glistas.

Las indicaziuns da las funtaunas agiuntadas als artitgels èn il pli savens mo ina tscherna da la documentaziun existenta ed utilisada. Ultra da quai na vegn betg mintga furma menziunada documentada individualmain, ed era la conferma da tschertas furmas enconuschentas ed ils renviaments ad infurmaziuns a bucca vegnan laschads d'ina vart.

La perioda prendida en mira va enavos fin ca. l'onn 1500. Furmas dal temp medieval tardiv n'èn pia betg vegnidas resguardadas, ed era las scripziuns pli novas èn represchentadas en general meglier che quellas dals emprims tschientaners da la perioda. Las furmas dals nums inditgads n'èn betg datadas. Concernent l'istorgia da la lingua sclereschan las glistas mo la dumonda, schebain ils differents exonims èn oz anc derasads en il diever linguistic surregiunal e general. Quai vul era dir ch'ins na resguarda betg ils usits locals e quels specifics da singulas gruppas en il diever dals exonims.

En ils temps d'ina communicaziun en scrit limitada e d'ina preschientscha pli discreta dal Stadi existivan normalmain era en il cas dals nums locals pliras variantas discurridas e scrittas entaifer la medema lingua. Las indicaziuns respectivas n'èn qua tuttavia betg cumplettas. Da l'autra vart han ins stuì tscherner - per motivs pratics - savens tranter las numerusas ortografias citadas en la litteratura (Pflugfelder inditgescha p.ex. per Lucarn 32, per Ligiaun 46, per la Vuclina 51 differentas furmas tudestgas independentas). Per regla vegnan preferidas quellas variantas che valan sco las pli derasadas, ma era talas ch'ins n'associescha betg senz'auter cun la furma principala (varianta principala). La furma principala d'in num local è quella che valeva a l'entschatta dals onns 1990 sco uffiziala, en il cas dals exonims dentant la furma che correspunda a l'ortografia dad oz u che sumeglia il pli ferm a la norma ortografica actuala.

Furmas da nums pli veglias èn vegnidas modernisadas cun tutta precauziun. Uschia cumpara davant in consonant il vocal i resp. u enstagl d'in anteriur j resp. v, il franzos St- remplazza il St. e Tal (u -tal) substituescha il Thal (-thal) en cas da nums tudestgs da valladas.

Tipologia

Ils exonims resp. pèrs da nums locals n'èn betg vegnids creads tuts en la medema moda e maniera. Els èn vegnids furmads tenor ils suandants criteris:

1. In num local vegn surpiglià en in'autra lingua ed adattà - a bucca ed en scrit - als usits da la lingua receptiva. L'exonim è per uschè dir in "num emprestà", il pèr furmà en quella moda in "pèr d'emprest". Exempels: Bern - Berne - Berna, Glarus - Glaris, Lenzburg -Lenzbourg, Schaffhausen - Schaffhouse - Sciaffusa - Schaffusa, Zürich - Zurich - Zurigo.

2. Ils dus elements d'in pèr derivan d'ina furma da basa (celtica, retica, latina) communabla. Las differenzas tranter ils nums han da far cun il svilup divers da lur linguas. Exempels per tals "nums parallels" resp. "pèrs furmads tras diversificaziun": Martigny/Martinach da Martiniacum, Rhône/Rotten/Rodano/Rodan da Rhodanus, Sion/Sitten da Sedunum, Yverdon/Iferten dad Eburodonum.

3. L'exonim è ina translaziun dal num emprestà dad in'autra lingua. I sa tracta damai da "nums translatads" resp. da "pèrs furmads tras translaziun". Exempels: La Sauge - Fehlbaum, Gemmipass - Col des chemins, Obersaxen - Sursaissa, La Roche - Zurflüh, Schmitten - Ferrera.

4. Ils nums locals duvrads en differentas linguas èn vegnids furmads independentamain in da l'auter e n'han pia nagut communabel. Tals "nums dubels" (en il senn pli stretg dal term) furman uschenumnads "pèrs da nums libers" (Zinsli). Exempels: Burgdorf - Berthoud, Gänsbrunnen - St-Joseph, Genfersee - Lac Léman, Jaun - Bellegarde, Maderanertal - Val da Fier, Matterhorn - Cervin, Rothenbrunnen - Giuvaulta, Stätzer Horn - Piz Raschil.